Ing rubrik
LSW JB No. 28 Minggu II sasi Maret 2006, Bapak Yusuf Asmara mundhut priksa bab
sejarahe akasara Jawa. Yen ora kleru sing dikersakake Bapak Yusuf Asmara iku
aksara Jawa anyar kanthi aksara legena cacah 20 wiwit HA nganti NGA. Yen bener
mangkono, keparenga penulis ngaturake tulisan bab sejarahe aksara Jawa kasebut,
ringkesan saka sawatara buku-buku kapustakan. Ing buku HA NA CA RA KA (Bp.
Slamet Riyadi) babarane Yayasan Pustaka Nusantara Yogyakarta diandharake manawa
ngrembug sejarahe aksara Jawa anyar kang uga diarani sastra sarimbagan utawa
carakan iku ora bisa dipisahake karo rembug bab kelairan lan pandhapuke aksara
kasebut. Miturut Bp Slamet Riyadi ing bukune kang isi kelairan, penyusunan,
fungsi, lan maknane Ha-Na-Ca-Ra-Ka kasebut ana konsepsi cacah loro kanggo
nlusur kelairane aksara Jawa lan penyusunan abjad ha-na-ca-ra-ka, yaiku
konsepsi secara tradisional lan konsepsi secara ilmiah.
KONSEPSI
SECARA TRADISIONAL Adhedhasar konsepsi secara tradisional laire aksara Jawa
digathukake karo Legenda Aji Saka, crita turun-temurun awujud tutur tinular
(dari mulut ke mulut) bab padudon lan perang tandhinge Dora lan Sembada jalaran
rebutan keris pusakane Aji Saka sing kudune tansah padha direksa bebarengan ing
pulo Majeti. Wusana Dora lan Sembada mati sampyuh ngeres-eresi. Nalika arep
angejawa, Aji Saka kang didherekake para abdine sing jenenge Dora, Sembada,
Duga, lan Prayoga lerem ing pulo Majeti sawatara suwene. Sadurunge nerusake
laku angejawa, Aji Saka ninggal pusaka awujud keris. Dora lan Sembada kapatah
ngreksa kanthi piweling wanti-wanti, aja pisan-pisan diwenehake wong saliyane
Aji Saka dhewe sing teka ing pulo Majeti njupuk pusaka kasebut. Aji Saka banjur
nerusake laku dikanthi Duga lan Prayoga. Dene Dora lan Sembada tetep ana pulo
Majeti ngreksa pusaka.
Sawise
sawatara lawase, Dora lan Sembada krungu kabar manawa Aji Saka wis dadi ratu
ing Medhangkamulan. Dora ngajak Sembada ninggalake pulo Majeti ngaturake pusaka
marang Aji Saka. Sarehne Sembada puguh ora gelem diajak awit nuhoni dhawuhe Aji
Saka, kanthi sesidheman si Dora banjur menyang Medhangkamulan tanpa nggawa
keris. Marang Aji Saka si Dora kanthi atur dora wadul warna-warna. Dora
kadhawuhan bali maneh menyang pulo Majeti. Gelem ora gelem Sembada kudu diajak
menyang Medhangkamulan kanthi nggawa keris pusaka. Dora banjur budhal. Jalaran
panggah ora percaya marang kandhane si Dora, Sembada puguh ora gelem diajak
jalaran nuhoni dhawuhe bendarane, lan precaya manawa Aji Saka bakal netepi
janjine mundhut pusakane tanpa utusan. Lelorone padha padudon rebut bener,
banjur pancakara perang tandhing rebutan keris. Wasana Dora lan Sembada padha
mati sampyuh ketaman keris sing dienggo rebutan.
Sawise
sawatara suwe Dora ora sowan maneh ngajak Sembada ngaturake keris pusaka, Aji
Saka banjur utusan Duga lan Prayoga nusul menyang pulo Majeti. Bareng tekan
pulo Majeti saiba kagete Duga lan Prayoga meruhi Dora lan Sembada padha mati
ketaman pusaka sing isih tumancep ing dhadhane. Sawise ngupakara layone Dora
lan Sembada kanthi samesthine, Duga lan Prayoga banjur gegancangan marak ratu
gustine ngaturake pusaka lan pawarta bab patine Dora lan Sembada. Midhanget
ature Duga lan Prayoga, Aji Saka sakala ngrumangsani kalepyane dene ora netepi
janji mundhut pribadi pusaka sing direksa Dora lan Sembada. Minangka pangeling-eling,
Aji Saka banjur ngripta aksara Jawa legena cacah wong puluh wiwit saka HA
nganti NGA. HA NA CA RA KA Ana caraka (utusan) DA TA SA WA LA Padha suwala
(padudon, pancakara) PA DHA JA YA NYA Padha dene digdayane MA GA BA THA NGA
Wasana padha dadi bathang Iku mau konsepsi secara tradisional bab kelairan lan
penyusunane aksara Jawa anyar. Pancen abjad aksara Jawa sing 20 cacahe lan
disusun dadi patang larik iku, mujudake guritan sing gampang diapalake lan
dieling-eling (memoteknik), mligine tumrap sing lagi wiwit sinau maca lan nulis
aksara Jawa. Abjad sing kaya guritan lan digathukake karo legenda Aji Saka mau
saya narik kawigaten bareng dikantheni gambar padudon, perang tanding lan mati
sampyuhe Dora lan Sembada.
KONSEPSI
SECARA ILMIAH Miturut Prof. Dr. Poerbatjaraka, sadurunge wong-wong India
angejawa, wong Jawa durung duwe aksara. Basa pasrawungane mung nggunakake basa
lesan. Kanthi anane aksara kang digawa saka India kasebut saka sethithik basa
tinulis wiwit digunakake. Pancen aksara ora mung dadi piranti komunikasi sarana
tulisan, nanging luwih saka iku aksara uga dadi ukuran kemajuane budaya sing
ndarbeni aksara kasebut. Peradaban sing wis nggunakake basa tinulis kanyatan
luwih maju tinimbang sing ora/durung duwe aksara. Miturut Casparis, sajroning sejarah
peradaban etnik Jawa, tulisan sing paling tuwa ditemokake awujud prasasti
kanthi nggunakake aksara Pallawa, nuduhake tandha wektu sadurunge taun 700
Masehi. Sadurunge iku etnis Jawa mung nggunakake basa lesan. Sawise ditemokake
sawatara prasasti liyane, baka sethithik ditindakake studi paleografi (ilmu
kanggo nyinaoni aksara kuna). Miturut studi paleografi sing ditindakake
Casparis, ana limang periode aksara Jawa. Periode kapisan (aksara Pallawa)
dening Bp. Atmodjo diperang maneh dadi loro.
Kanthi mangkono
kabeh ana nem periode, yaiku: 1. Aksara Pallawa tataran wiwitan, digunakake
sadurunge taun 700 M. Contone tinemu ing prasasti Tugu ing Bogor. 2. Aksara
Pallawa tataran pungkasan, digunakake ing abad VII lan tengahan abad VIII.
Tinemu ing prasasti Canggal ing Kedu, Magelang. 3. Aksara Jawa kuna kawitan,
digunakake taun 750-925 M, contone tinemu ing prasasti Polengan ing Kalasan,
Yogyakarta. 4. Aksara Jawa kuna tataran pungkasan, digunakake taun 925-1250 M,
tinemu ing prasasti Airlangga. 5. Aksara Majapait, digunakake ing taun
1250-1450 M. tinemu ing prasasti Singosari lan Malang, sarta ing lontar (ron
tal) Kunjarakarna. 6. Aksara Jawa anyar, digunakake taun 1500 M nganti saiki.
Tinemu ing Kitab Bonang lan buku-buku sabubare iku. Lair lan ngrembakane aksara
Jawa raket sesambungane karo lair lan ngrembakane basa Jawa.
Aksara Jawa
anyar lair sawise basa Jawa anyar digunakake kanthi resmi ing sajroning
pamarentahan, saora-orane wiwit taun 1500 M. Wektu kasebut punjere pamarentahan
ing Jawa ana ing Demak. Mula ana sing duwe panemu manawa aksara Jawa anyar
wiwit digunakake kanthi resmi nalika jaman Demak. Panemu iki disengkuyung
antara liya karo bukti awujud naskah kanthi tulisan aksara Jawa anyar yaiku
Kitab Bonang. Bab taun kelairane aksara Jawa iki padha karo andharane Bp. Moch.
Choesni ing majalah JAMBATAN edisi khusus babaran Lembaga Javanologi Surabaya
kang didumake marang para peserta Kongres Basa Jawa II ing Batu, Malang sasi
Oktober taun 1996. Nanging beda versine. Bapak Moch. Choesni nggathukake kelairane
aksara Jawa anyar karo tekane muhibah utawa kunjungan persahabatan saka
Tiongkok menyang tanah Jawa (Majapait) kang dipandhegani Laksamana/Jendral
Cheng Ho (Jeng Ho) kanthi ngirid wadyabala pirang-pirang ewu cacahe sikep
gegaman. Ing rubrik Opini koran Jawa Pos Senen, 15 Agustus 2005, kanthi
irah-irahan Cheng Ho dan Nebula China, Dr. Asvi Warman Adam (ahli peneliti LIPI
Jakarta) nyebutake ekspedisi kapisan numpak prau cacah 300 kanthi penumpang
27.000. Ma Huan, penerjemah sing wis ngrasuk agama Islam, uga melu dadi
penumpang. Bp. Moch. Choesni nyangga-runggekake (meragukan) apa bener tekane
caraka kanthi sandiyuda Sam Poo Kong sing diwerdeni tiga perkasa pembalas
dendam samono akehe iku ‘kunjungan persahabatan’ kang tulus? Apa ora ana
gandheng-cenenge karo pangrabasane wadya bala Tiongkok kang sumedya nguwasani
Singasari sing digagalake dening Raden Wijaya lan Arya Wiraraja dhek taun 1293?
Ma-ga-ba-tha-nga alias “mangga batangen”, mangkono pepuntoning andharan sawise
ngonceki kanthi njlimet surasane ha-na-ca-ra-ka (ana utusan), da-ta-sa-wa-la
(tanpa peperangan), lan pa-dha-ja-ya-nya (padha jayane, kasembadan sedyane).
Ing ngarep wis diaturake, secara tradisional urutan abjad ha-na-ca-ra-ka
digathuk-gathukake karo legenda Aji Saka.
Nanging data
literer nuduhake menawa naskah utawa teks sing ngemot urutan utawa abjad
ha-na-ca-ra-ka ora mesthi digathukake karo legenda kasebut. Upamane Serat
Sastra Gendhing, Serat Centhini, Serat Sastra Harjendra, Serat Saloka Jiwa, lan
Serat Retna Jiwa. Kabeh serat (buku/tulisan) kasebut isi abjad ha-na-ca-ra-ka
kagandhengake karo filsafat utawa ngelmu kasampurnan. Ing buku HA NA CA RA KA
(Bp. Slamet Riyadi), ing perangan kang ngrembug bab makna filosofis
ha-na-ca-ra-ka, dibabar ora kurang saka 20 warna filsafat ha-na-ca-ra-ka
miturut daya nalar, wawasan, lan tujuane sing gawe makna filosofis dhewe-dhewe.
Ing majalah Jambatan kasebut ing ngarep ana nem jinis makna filosofis.
Durung
kalebu sing ana makalah-makalah liyane. Beda karo kang kasebut ing Serat
Manikmaya, Serat Aji Saka, lan Serat Momana sing padhadene nggathukake karo
legenda Aji Saka. Ing buku-buku kasebut abjad ha-na-ca-ra-ka diarani sastra
sarimbagan. Jalaran larikan kapisan abjad Jawa anyar iku unine ha-na-ca-ra-ka,
mula luwih dikenal kanthi jeneng carakan kaya ing Sundha lan Bali. Miturut
panalitine Prof. Dr. Poerbatjaraka, Serat Manikmaya dikarang dening
Kartamursadah ing jaman Kartasura, ing taun 1740 Jawa utawa taun 1813 Masehi.
Dene abjad Jawa sing luwih tuwa diarani ka-ga-nga, awit manut wewaton abjad
Devanagari ka-kha-ga-gha-nga. Serat Manikmaya ditedhak (disalin) dening
Panambangan, punggawa Mangkunagaran, lan ing taun 1981 dibabar dening
Departemen Pendidikan dan Kebudayaan kanthi irah-irahan Manikmaya. Apa ana
naskah liyane isi legenda Aji Saka sing luwih tuwa tinimbang Serat Manikmaya,
durung kaweruhan, awit miturut Wiryamartana naskah-naskah saliyane Serat
Manikmaya sing ana abjad hanacaraka-ne keh-kehane ditulis ing wiwitane abad
XIX. Yen ta Serat Manikmaya mujudake naskah sing paling tuwa, bisa dipesthekake
manawa anane abjad ha-na-ca-ra-ka wiwit jaman Kartasura.
Miturut
Uhlenbeck, abjad ha-na-ca-ra-ka digunakake sawise adoh lete karo wektu sedane
Sultan Agung (1645 M) utawa antarane jaman Amangkurat I lan Amangkurat II. Bisa
uga ing jaman Sultan Agung wis ana gagasan bab abjad kasebut. Bab iki
adhedhasar data literer anane restrukturisasi (pemugaran) kabudayan Jawa ing
jaman Sultan Agung. Upamane, salah siji sing tumekane saiki bisa kita rasakake,
yaiku anane pananggalan Jawa. Pananggalan kasebut mujudake gabungan antarane
kalender taun Saka karo kalender taun Hijriah. Kajaba saka iku, ing
naskah-naskah sadurunge jaman Sultan Agung ora ana abdjad ha-na-ca-ra-ka. Ora
bisa kita selaki aksara Jawa kanthi abjad ha-na-ca-ra-ka sing umure wis atusan
taun kasebut wis akeh lelabuhane. Cundhuk karo saya majune panalaran lan
wawasane sing duwe kabudayan, aksara Jawa minangka perangane kabudayan Jawa,
minangka fungsi literer uga tau ngalami owah gingsir mligine ing bab wewaton
panulise basa Jawa nganggo aksara Jawa.
Sadurunge
Kongres Basa Jawa I ing Semarang sasi Juli 1991, wis ana ada-ada ngruwat abjad
ha-na-ca-ra-ka. Patine Dora lan Sembada kanthi memelas amarga dadi korban
pemimpin sing mencla-mencle ora netepi janji, dianggep ora cocok karo alam
Indonesia Membangun sing mbudidaya ngundhakake pembangunan lair lan batin.
Sawatara pemakalah ing Kongres Basa Jawa III ing Yogyakarta Juli 2001, malah
gawe ada-ada owah-owahan bab tata panulise basa Jawa nganggo aksara Jawa.
Kepriye babaring lelakon aksara Jawa sateruse, iki pancen dadi PR-e sapa bae
kang pancen isih padha ngrumangsani melu handarbeni, hangopeni, lan
hangrungkebi budaya Jawa. Ature: M. Soemarsono JB 40/LX, 4-10 Juni 2006